منوچهر صالحی

 

از آرمانگرائی انقلابی تا واقع‌گرائی سیاسی

 

 بنا بر تعاریف موجود، انقلابی كسی است كه به ناهنجاری‌های اجتماعی‌ــ ‌اقتصادی ‌ــ‌ سیاسیجامعه‌ای كه در آن می‌زید، پی برده و خواهان تغییر وضع موجود باشد. پس‌ هر انسانانقلابی، انسانی پوینده و آینده‌نگر است. اما آن‌چه وجود دارد، واقعیتی است با جلوه‌هایگوناگون. بنابراین برای از میان برداشتن ناهنجاری‌های اجتماعی، باید آن واقعییاتی راشناخت كه موجب پیدایش‌، گسترش‌ و پایداری آن روابط ناهنجار می‌گردند.

شناخت واقعیت بدون دانش‌ ممكن نیست. پس‌ نخست باید از آن‌چه كه موجود است، فهرست‌برداری1]  کرد و در گام بعدی باید از آن‌چنان توانائی متدیك برخوردار بود كه بتوانآن‌چه را كه موجود است، سنجید. تازه پس‌ از یك‌چنین ارزیابی از پدیده‌های اجتماعیاست كه می‌توان با در نظر گرفتن ابعاد تناسب نیروهای اجتماعی سویه احتمالی دگرگونی‌هایاجتماعی را تشخیص‌ داد.

با این همه، تشخیص‌ سویه تحولات اجتماعی هنوز بدین معنی نیست كه انسان انقلابی می‌تواندمسیر حركت جامعه را به سوئی كه مطلوب اوست، تغییر دهد. زیرا آن‌طور كه انگلس‌ در سال ۱۸۴۷در «اصول كمونیسم» نوشت، «انقلاب‌ها عمدی و ارادی تحقق نمی‌یابند، بلكه آن‌هاهمه جا و در هر زمانی ادامه ضروری وضعیتی بوده‌اند كه از اراده و رهبری یك حزب و تمامیطبقات مستقل هستند.»[2] انگلس‌ همین نظریه را در سال ۱۸۵۳ در «انقلاب و ضد‌انقلابدر آلمان» چنین تکمیل کرد: «امروزه همه جهان می‌داند كه هر لرزه انقلابی باید بر ضرورتیاجتماعی استوار باشد كه از ارضأ آن توسط نهادهائی كه عمرشان سپری شده است، جلوگیری می‌شود. چنین نیازی ممكن است هنوز آن‌چنان كه همگان احساس‌ می‌كنند، از آن‌چنان فوریتی برای تضمینموفقیت برخوردار نباشد، اما هر آزمایشی برای سركوب قهرآمیز آن، تنها موجب نیرومندترشدنش‌ خواهد گشت، تا آن‌جا كه زنجیرهای خود را پاره كند.»[3] انگلس‌ بار دیگر، در سال ۱۸۷۴، در مقاله‌ای كه در نشریه «دولت خلقی»[4] در مقابله با نظرات تكاچف[5]انتشار داد، در رابطه با خوشباوری انقلابیون جوان روس‌ كه بر این باوربودند، انقلابیون واقعی كسانی هستند كه «می‌دانند كه خلق همیشه آماده انقلاب است»، نوشت: «نزد ما در غرب اروپا، می‌توان به تمامی این بچه‌بازی‌ها چنین پاسخی كوبنده داد:هنگامی كه خلق شما در هر زمانی برای انقلاب آمادگی دارد، هنگامی كه شما به خود اینحق را می‌دهید كه در هر زمانی مردم را به انقلاب فراخوانید و هنگامی كه مطلقأ نمی‌توانیدصبر داشته باشید، دیگر چرا ما را با یاوه‌هایتان عصبانی می‌كنید و عجبا كه چرا حملهرا آغاز نمی‌كنید؟»[6]

با آوردن این نقل قول‌ها خواستیم نشان داده باشیم كه میان آرمان‌گرائی انقلابی‌ و واقع‌گرائیانقلابی تفاوتی بارز وجود دارد.

آرمان‌گرای انقلابی می‌خواهد جهان واقعی را دگرگون سازد، زیرا آن‌چه را كه موجود است ناهنجارمی‌یابد. در ذهن آرمان‌گرای انقلابی واقعیت ناقص‌ و معیوب است. چنین كسانی می‌پندارند كه تاریخ وظیفه دگرگونی‌های اجتماعی را به آن‌ها واگذار ساخته و كافی است كه آن‌ها این«حقیقت ساده» را به توده‌ها بگویند و در آن صورت نیروی شگرف توده‌ها به ضرورت انقلابپی خواهد برد و حاضر به پذیرش‌ تفسیر آن‌ها از واقعیت خواهد بود. پس‌ آرمان‌گرای انقلابی تصرف قدرت سیاسی را از ضرورت انقلاب استنتاج می‌كند، زیرا تنها از طریق تصرف قدرت سیاسیاست كه می‌توان واقعیت معیوب و ناقص‌ را تغییر داد و آن‌را به واقعیتی كامل كه در انطباقبا تصورات آرمانی است، بدل ساخت.

بنابراین او برای آن‌كه بتواند توده‌ها را به‌سوی خود جلب كند، می‌كوشد آرمان خود را بهامری بدل سازد كه تمامی شرایط تاریخی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی برای تحقق آن فراهمگشته است. به عبارت دیگر، تحقق آرمان به مثابه تحقق ضرورتی تاریخی تفهیم می‌شود.

اما نیروئی كه آرمان‌گراست، هنگامی كه بتواند به قدرت سیاسی دست یابد، با دو وضعیتروبه‌رو خواهد بود. در حالت نخست، شرایط تاریخی برای تحقق آرمان‌های او فراهم هستند، ‍در آن هنگام چنین نیروئی می‌تواند با دست زدن به اقداماتی كه از ضرورت‌های اجتماعی نأشیمی‌شوند، آرمان خود را به واقعیت بدل سازد. در تاریخ سیاسی جهان، این تنها بورژوازیبود كه توانست از طریق انقلاب به قدرت سیاسی دست یابد و نظام هم‌سو با منافع و خواست‌هایخود را در انگلستان و فرانسه متحقق گرداند. اما بورژوازی نیز تنها توانست بخشی از آرمان‌های خود را متحقق سازد و برای آن که بتواند روند زندگی اجتماعی را به سود نیازهای خود هموار گرداند، بایدخود بخشی دیگر از آرمان‌های خویش را نفی می‌كرد. دوگانگی میان واقعیت و آرمان سبب شدتا شعارهای «آزادی، برابری و برادری» در هیبتی صوری نمایان گردند.

در وضعیت دیگر، شرایط تاریخی برای تحقق آرمان‌های آن نیروی انقلابی كه به قدرت دستیافته است، هنوز فراهم نیست. در چنین وضعیتی او تنها می‌تواند به كارهائی دست زند كهبرای تحقق آن‌ها زمینه‌های عینی و مادی در بطن جامعه وجود دارند. پس‌ آن‌چه كه او انجاممی‌دهد، با آرمان‌هایش‌ ارتباطی ندارد و بلكه از ضروریات زندگی اجتماعی، اقتصادی و سیاسیسرچشمه می‌گیرد. چنین نیروئی، آن گونه كه انگلس‌ در «جنگ‌های دهقانی» در رابطه با مونتسر[7] نوشت كه همچون مارتین لوتر[8]  روحانی مسیحی بود و مبارزات خود را تنها به اصلاحاتدینی محدود ننمود و بلكه تحقق اصلاحات دینی را منوط به اصلاحات سیاسی ساخت، با سرنوشتشومی روبه‌رو خواهد گشت. زیرا «... نه فقط آن جنبش‌، بلكه تمامی آن سده نیز برای تحققایده‌هائی كه خودِ او [مونتسر] نیز به‌طور مبهم از آن حدسیاتی داشت، بالغ نبود. طبقه‌ایكه او آن را نمایندگی می‌كرد، تازه در حال پیدایش‌ بود و به‌همین دلیل برای انقیاد و دگرگونساختن جامعه فاقد هرگونه آمادگی بود. آن دگرگونی اجتماعی كه او خواستار آن بود، درمناسبات موجود آن قدر اندك ریشه داشت كه او حداكثر می‌توانست آن نظم اجتماعی را به‌وجودآورد كه درست در نقطه مقابل نظم اجتماعی رویائی او قرار داشت.»[9]

همین دوگانگی میان آرمان و واقعیت است كه سبب می‌شود تا كسی چون اسكار فیشر[10]، ‍وزیر خارجه كنونی آلمان، كه سال‌ها علیه جنگ ویتنام مبارزه كرد، اینك از سیاست جنگیناتو در كوزوو[11] پشتیبانی كند؛ كسی كه توانست در رابطه با دادگاه میكونوس‌، دولتآلمان را مجبور سازد تا دعوت از دكتر ولایتی، وزیر خارجه وقت جمهوری اسلامی به آلمانرا ملغی سازد، اینك خود در آلمان با خرازی، وزیر امور خارجه ایران ملاقات می‌كند و حتیبه او نوید بازدید از ایران را می‌دهد.

همین دوگانگی است كه كلینتون را كه به‌خاطر مخالفت با سیاست جنگی امریكا در ویتنام، حاضرنشد به خدمت سربازی تن دردهد، در موقعیتی قرار می‌دهد تا هم در كوزوو و هم در عراق دستبه اقدامات دامنه‌دار نظامی زند.

همین دوگانگی میان آرمانی كه هنوز زمینه مادی ندارد و به‌همین دلیل نمی‌تواند تحقق یابدو واقعیت بود كه بلشویسم را مجبور ساخت تا به نام سوسیالیسم، نظامی كه می‌خواهد «آزادی، ‍برابری و برادری» صوری را به واقعیت بدل سازد و انسان را از هرگونه «ازخودبیگانگی«‍ رها سازد، اردوگاه‌های كار اجباری به‌وجود آورد و به سربه‌نیست كردن دگراندیشان دست زند. همین دوگانگی بود كه سبب شد تا در دوران استالین میلیون‌ها دهقانان به‌جرم «كولاك»[12] ‌‌بودن، ‍نابود شوند؛ كارگران به‌خاطر تأمین هزینه ماشین‌آلات صنایع سنگین با گرسنگی دست و پنجهنرم كنند و میلیون‌ها تن در جنگ داخلی، جنگی كه بلشویست‌ها علیه دیگر فراكسیون‌هایسوسیالیست روس‌ به راه انداخته بودند، هلاك گردند. همین دوگانگی نیز سرانجام موجب شدتا واقعیت جامعه روس‌ دیگر در ظرف آرمان سوسیالیسم نگنجد و چهره واقعی خود را، هرچند كه این چهره كریه، زشت و دهشتناك است، نمایان سازد.

همین دوگانگی نیز گریبان روحانیتی را در ایران گرفته است كه می‌خواست پس‌ از درهم شكستناركان سلطنت پهلوی، حكومت عدل الهی را به‌وجود آورد. همین دوگانگی سبب شد تا «خمینی بُت‌شكن» خود به «بُتی كه او را باید شكست» بدل گردد؛ تا نظامی كه می‌خواست «خانه و آب آشامیدنیو برق را برای همه رایگان سازد»، به اژدهای فقر و جنگ بدل گردد؛ «فرشته‌ای» كه «دیو» سلطنت را از ایران رانده بود، خود به عفریتی هراسناك تبدیل شود.

تضادمیان آرمان و واقعیت سبب می‌شود تا انقلابیون آرمان‌گرائی كه به قدرت دست یافته‌اند، ‍برای حفظ سلطه سیاسی خویش‌ به جنگ واقعیت روند. آن‌ها می‌پندارند كه با به‌كاربرد استبدادو ترور علیه مردمی كه انقلاب باید آن‌ها را از ناهنجاری‌های نظام پیشین رها می‌ساخت، ‍می‌توانند هم‌چنان به آرمان‌های انقلابی خویش‌ وفادار مانند. اما استبداد و ترور تنهابرای واقعیتی كه ناهنجار است، واقعیتی كه دست و پایش‌ درگیر زنجیر نهادهائی است كهعمرشان سپری شده، می‌تواند به تابوت بدل گردد. در این تابوت جنازه‌ای از آرمانی آرمیدهاست كه هنوز به ضرورت تاریخ بدل نگشته است.  

 

این نوشته برای نخستین بار در شماره ۲۷ ماهانه «طرحی نو»، اردیبهشت ۱۳۷۸ انتشار یافت.

 

 

پانوشت‌ها‌:


[1] Bestandsaufnahme

[2]  كلیات آثار ماركس‌ و انگلس‌ به آلمانی، انتشارات آلمان‌شرقی، جلد ۴، صفحه ۳۷۲

[3]  پیشین، جلد ۸، صفحه ۵

[4] Der Volksstaat

[5] پیوتر نیكیتیچ تكاچُف Piotr Nikitisch Tkatschow در سال ۱۸۴۴ زاده شد و در سال ۱۸۸۵درگذشت. او روزنامه‌نگاری بود كه با نارودنیك‌ها، یعنی با خلق‌گرایان روس‌ همكاری داشت. تكاچُف در جنبش‌های انقلابی علیه تزاریسم شركت داشت و بر این باور بود كه مردم انقلابمی‌خواهند و روشنفكران نیز باید با پیوستن به جنبش‌ انقلابی توده‌ها به پیروزی انقلابیاری رسانند. انگلس‌ این نظریه را نادرست و تحقق انقلابات را مستقل از ارادهو خواست افراد، احزاب و گروه‌ها دانست كه تنها زمانی می‌توانند تحقق یابند كه ضرورتیاجتماعی شرایط موجود را برای تغییر نهادها و مؤسساتی آماده ساخته باشد كه دیگر عمرشان سپری شده و ادامه موجودیتشان از ادامه حركت طبیعی جامعه جلوگیری می‌كند.

[6] كلیات ماركس‌ و انگلس‌ به آلمانی، جلد ۱۸، صفحه ۵۴۲

[7]  توماس‌ مونتسر Thomas Münzer در سال ۱۴۸۹ زاده شد و در سال ۱۵۲۵ اعدام گشت. او یكیاز رهبران مذهبی آلمان بود كه در ابتدأ از هواداران مارتین لوتر بود و سپس‌ چون لوتربا اشراف ساخت، از او جدا گشت و «اتحادیه پیروی از اراده خدائی» را در رابطه  باتحقق «دولت الهی» به‌وجود آورد. او در جهت تحقق این خواست به جنبش‌ دهقانان شورشی پیوستو رهبر آن جنبش‌ شد. پس‌ از شكست این جنبش‌ مسلحانه در برابر ارتش اشراف، مونتسر دستگیر و اعدامشد.

[8] مارتین لوتر Martin Luther در سال ۱۴۸۳ زاده شد و در سال ۱۵۴۶ در گذشت. او كشیش‌و دانشمند علوم دینی بود. لوتر در نتیجه مطالعات خود به ضرورت اصلاحات دینی پی بردو در این رابطه با كلیسای كاتولیك دچار اختلاف شد. او برای مقاومت در برابر پاپ بهاشراف آلمان روی آورد. سرانجام بخشی از شاهزاده‌نشین‌های آلمان از او پشتیبانی کردند. در همین دوران جنبش‌ دهقانان بی‌زمین سراسر آلمان را فراگرفت و دهقاناننیز برای فرار از استثمار كلیسای كاتولیك به‌سوی لوتر گرایش‌ یافتند. سرانجام جنبش‌مذهبی لوتر سبب شد تا كلیسای جدیدی در اروپا به‌وجود آید كه امروزه به‌نام كلیسای پروتستانت معروف است

[9] كلیات آثار ماركس‌ و انگلس‌ به آلمانی، جلد ۷، صفحات ۰۱-۴۰۰

[10] Oskar Fischer

[11] Kosovo

[12]  در زبان روسی واژه كولاك Kulak معادل زمیندار بزرگ است.